تعبیر خواب به فرایند معنادهی به رویاهایی که در خواب دیده می‌شود، گفته می‌شود. در بسیاری از تمدن‌های باستانی خواب دیدن به عنوان یک ارتباط فراطبیعی یا وسیله‌ای برای مداخلات نیروهای غیبی در نظر گرفته می‌شد که افرادی با نیروهای ویژه قادر به گره‌گشایی از مفهوم آن هستند. در دوران معاصر مکاتب مختلف روان‌شناسی تئوری‌هایی را در مورد معنا و مفهوم خواب‌ها ارائه کرده‌اند.
در روان‌شناسی تحلیلی شیوه‌های تعبیر خواب برگرفته از روشی است که زیگموند فروید بنیان‌گذار مکتب روان‌کاوی در اثر مهم خود «تعبیر خواب» (۱۹۰۰) ارائه داده‌است. فروید در این کتاب تئوری خود را در مورد کارکردهای خواب تشریح کرده‌است. بخش عمده‌ای از کتاب به شرح رویاهای شخصی خود فروید، نزدیکان و آشنایان و بیماران می‌پردازد. از نظر وی معنای هر خوابی در مورد تحقق یکی از آرزوهای و خواسته‌های انسان است. آرامشی که در خواب به شخص خفته عارضه شده به وی اجازه بیان خواسته‌های سرکوب‌شدهٔ خود را می‌دهد. البته تعارض‌هایی که در ارضای خواسته‌ها و تحقق آنها وجود دارد ممکن است آن را تبدیل به یک رویای ناخوشایند سازد.
فروید چهار قاعده را در رویاها شناسایی کرده‌است؛ اول عامل تراکم که به معنی فشرده‌سازی و خلاصه‌کردن خواسته‌هاست. دوم عامل تغییر مکان یا انتقال و جابجایی که بر اساس آن بار عاطفی و احساسی از هدف اصلی به یک هدف غیرواقعی منتقل می‌شود. عامل سوم ویژگی نمایشی رویاست که مفاهیم انتزاعی و مجرد ذهنی را به صورت تصاویر در می‌آورد. چهارمین عامل نیز خاصیت کنایه‌آفرینی و تمثیل‌سازی خواب است. پلکان، خندق، خیابان، خانه، اتاق، اتومبیل، آشپزخانه، زردچوبه، دندان، املت، بادنجان، بادکنک، دست‌ها و پاها و همه و همه نماد و رمزی هستند که می‌توان آنها را کشف کرده و به کمک آن راز خواب را گشود.
تعبیر خواب در اسلام
از دیدگاه اسلام اصل علم تعبیر خواب یک علم الهی بوده و از هر کسی ساخته نیست، بلکه اولیای طراز اول می‌توانند خواب‌های ما را دقیق تعبیر کنند البته یک سری قوانین و مقرراتی وجود دارد و علمایی هم که در سطح متوسط هستند، می‌توانند نشانه‌هایی را نیز احتمال بدهند. احتمال رویای صادقه در نزدیکی اذان صبح بیشتر است، اما این طور نیست که کسی اول شب بخوابد و رویای صادقانه نبیند.
تعبیر خواب (زیگموند فروید)
تعبیرِ خواب یا تفسیرِ رؤیا (آلمانی: Die Traumdeutung) کتابی از زیگموند فرویدِ روانکاو در سالِ ۱۸۹۹ میلادی است. فروید در این کتاب به معرفیِ نظریهٔ خود از تعبیرِ خواب با توجه به ذهنِ ناهشیارِ فرد و عقدهٔ اُدیپ می‌پردازد. کتابِ تفسیرِ خواب در بردارندهٔ تلاشِ فروید در رمزگشاییِ خواب و به نوعی دربردارندهٔ بخش‌های بزرگی از اصلی‌ترین نظریاتِ فروید در زمینهٔ سرکوب، سانسور، نظریهٔ جنسی و رابطهٔ خودآگاه و ناخودآگاهِ وی است.
تاریخچه
نخستین ویرایشِ کتاب در ۶۰۰ نسخه منتشر شد و تا هشت سال فروشی نداشت اما پس از آن در جامعه محبوبیت به دست آورد و هفت ویرایش از آن در طولِ عمرِ فروید منتشر شد.
بررسیِ کتاب
رؤیاها از دیدگاهِ فروید گونه‌ای از خواستِ تحققِ آرزو در فرد است و وی خواب را بزرگراهی به درونِ ناخودآگاه می‌دانست. فروید در این کتاب به طور کلاسیک می‌کوشد تا رؤیا یا خواب را تحلیل کند. وی برای این منظور نخست به مروری نسبتاً جامعی بر کارهای گذشتگان از زمان‌های دور تا زمانِ حاضر می‌کند و سپس نظریهٔ خود را بازگو می‌نماید.
وی معتقد بود محتوا و معنای هر خواب در مورد تحقق آرزوها و خواسته‌های سرکوب شدهٔ انسان است. آرامشی که به احتمالِ زیاد، فرد در تحققِ آرزوهای خود در رویایش حس می‌کند، در واقع بروز خواسته‌های سرکوب‌شده‌اش محسوب می‌شود؛ اما وقتی این رؤیاها با ارضای واقعیِ خواسته‌ها و تحققِ آنها در تعارض باشد، تبدیل به کابوس می‌شوند.
فروید برای تفسیر رؤیا دو شیوه را معرفی می‌کند: اول، استفاده از تداعی‌های رؤیابین و دیگری تفسیرِ نمادهای موجود در رؤیا که یک شیوهٔ قدیمی است. در شیوهٔ تداعی، رؤیابین در حالتِ راحتی می‌نشیند و سعی می‌کند با به خاطر آوردنِ دوبارهٔ رؤیا، آنچه از تک‌تکِ صحنه‌ها برای وی «تداعی» می‌شود را بازگو کند.
عناصرِ رؤیا
از نظر فروید، برای تحلیل رؤیا باید هر یک از موارد زیر را به تفصیل مورد واکاوی قرار داد:
- مصالح رؤیا: رؤیا از هیچ به وجود نمی‌آید بلکه شامل تصاویر، عناصر و حتی روایت‌هایی است. این عناصر از نظر فروید مصالحی را تشکیل می‌دهند که فرایند رویاورزی با استفاده از آنها محصول نهایی رؤیا را می‌سازد. در واقع، روان انسان ورودی‌هایی را که مصالحِ رؤیا را تشکیل می‌دهند طی فرایندی تغییر شکل می‌دهد و رؤیا را می‌سازد. فروید عمده‌ترین مصالح رؤیا را حوادث پیش و پا افتاده روز قبل از رؤیاورزی، حوادثِ دوران کودکی و تأثیرات بیرونی و همچون درد و.. معرفی می‌کند.
- هدفِ رؤیا: در تحلیل مکانیسم روانی فرد نکته مهمی وجود دارد و آن چیزی است که فروید هدفِ رؤیا می‌خواند. کلیدی‌ترین، مرکزی‌ترین و بحث برانگیزترین ایده فروید در این کتاب در هدفی است که فروید معتقد است تمامی رؤیاها معطوف به آنند: «تحققِ آرزو». رؤیاها همگی با هدف تحقق آرزوهای فرد شکل می‌گیرند. در این میان، یک نقد مهم وجود دارد و آن اینکه رویاهای نگران کننده یا ناراحت‌کننده چگونه می‌توانند تحقق آرزوهای فرد قلمداد شوند. قاعدتاً شخص باید زمانی که رؤیا او را در خیال به آرزوهایش می‌رساند خوشحال باشد یا لذت ببرد، اما چگونه است که برخی رؤیاها ناراحتی فرد را در رؤیا در پی دارد. این آن چیزی است که فروید در جای جای کتاب می‌کوشد تا بدان پاسخ دهد. او معتقد است که احساسات و عواطف منفی در رؤیا ناشی از آن است که رؤیا تحقق یک آرزوی نامشروع یا سرکوب شده است که خودآگاهی فرد نمی‌تواند آن را بپذیرد، در نتیجه در عین اینکه روان از تحقق آرزو منتفع می‌شود، عواطفِ ناراحت‌کننده سرپوشی بر آن می‌گذارد. به عبارت دیگر اضطراب در رؤیاها به دلیلِ واپس‌زنیِ پیش‌آگاهی در رویاست. از نظر فروید: «هیچ چیز ناراحت‌کننده‌ای نمی‌تواند در رؤیا ظاهر شود مگر آنکه در عین حال به تحقق آرزویی لباس مبدل بپوشاند.» (فروید، ۱۳۸۹ ص. ۵۰۰).
- مکانیسم‌های شکل دهی به رؤیا: اگرچه رؤیا از مصالحی استفاده می‌کند و معطوف به هدفی است، اما به دلایل متعدد (از جمله نامشروع بودن هدف یا آرزو و نظایر آن) این آرزو مستقیماً دررویا شکل نمی‌گیرد و مصالح با مکانیسم خاصی با هم ترکیب می‌شوند و تغییرِ شکل می‌دهند. فروید به برخی از این مکانیسم‌ها اشاره می‌کند.
مکانیسمِ تراکم
یکی از آنها مکانیسمِ تراکم است به این معنا که چندین رویداد، تصویر یا واژه با هم ترکیب و در یک تصویر متراکم می‌شوند. مثلاً اینکه تصویر عموی خود را در خواب می‌بینم در عین اینکه می‌پنداریم او مثلاً معلمِ کودکستانِ ماست. در اینجا دو تصور «عمو» و «معلم کودکستان» اینگونه با هم ترکیب می‌شوند که تصویر عمو است و پندار یا تجربهٔ معلم کودکستان.
مکانیسمِ جابه‌جایی
مکانیسمِ جابه‌جایی به معنای جابه‌جا شدن مرکز ثقل افکار رؤیا در محتوای رؤیا است. فروید معتقد است که آنچه هدف و کانونِ رؤیا را تشکیل می‌دهد در حاشیه قرار می‌گیرد و حوادثِ پیشِ پاافتادهٔ زندگی، مرکزِ ثقل آن را تشکیل می‌دهند تا خودآگاه به آن حساس نشود و بگذارد از سانسور عبور کند. از این رو، فروید میان «رویا-افکار» و «رویا- محتوا» تفاوت قائل می‌شود. رویا- محتوا آن چیزی است که ما می‌بینیم، در حالیکه رویا-افکار، افکاری است که پشت رؤیا قرار دارند و شکل رؤیا دارد به گونه‌ای اعوجاج یافته آن را وانمایی می‌کند.
