کُرمانج نام گروه بزرگی از کردها است که به گویش کرمانجی سخن میگویند. کرمانجها در کردستان ترکیه در خاور و جنوب خاوری ترکیه، در ایران در آذربایجان غربی و شمال خراسان، ایل ملکشاهی در استان ایلام ساکن هستند.
کرمانجها از ایلهای کرد ایران بوده و در نواحی مختلف ایران پراکنده هستند از جمله در نواحیای از بلوچستان و سیستان و در ناحیهٔ دماوند (تهران) به ویژه در روستای سربندان وخسروان وشهرستان رودبار به ویژه عمارلو و خورگام و خراسان شمالی مخصوصا شهرستان شیروان و قوچان ساکن هستند.
کرمانجهای خراسان
مکان اصلی سکونت این قوم در ایران در شهرهای و روستاهای شمال خراسان رضوی و خراسان شمالی است. شهرهای قوچان، شیروان، بجنورد، اسفراین، چناران، کلات و درگز از مهمترین شهرهای سکونت این قوم است و اکثر مردم این ناحیه به زبان کرمانجی گویش دارند. در کشور ترکمنستان نیز عده قابل توجهای به زبان کردی کرمانجی تکلم دارند که از جمله انها میتوان به شهر فیروزه اشاره کرد. از مهمترین طوایف میتوان به ایل بزرگ ظفرانلو / بیچرانلو /ایزانلو قاچکانلو اشاره کرد. کنفدراسیون ایل ملکشاهی چمزی از مهمترین بازماندگان چمشگزک کرمانج محسوب میشود.
کرمانج” که به ” کرد شمال ” نیز معروف است کم و بیش حدود ۷۰٪ تمام کردهای جهان را که امروزه در بیش از ۳۰ کشور جهان پراکندهاند شامل میشود. با این حال مهمترین سکونتگاههای کرمانجها عبارتند از: سراسر جنوب و بخشهایی از شرق و مناطق مرکزی ترکیه یا کردستان ترکیه، کردستان سوریه، کردستان عراق و بسیاری از کشورهای آسیای میانه و اروپا که بعضاً جوامع چند صد هزار نفری کرمانجها را در خود جا دادهاند. یکی از نقاط کرمانج نشین که بسیاری از این قوم در آن زندگی میکنند “شمال خراسان ” و شمال شرقی ایران است.
به لحاظ زبانی همانند ویژگیهای فیزیکی و رفتاری، کردها در تمام شاخهها شباهت بسیار دارند اما عمده تفاوت لهجههای آنان این است که به ترتیب از نقاط جنوبی به سمت شمال زبان کردی به طرف سادهتر شدن و خلاصه گویی پیش میرود. کرمانجهای خراسان نیز به تبع این تغییر با زبانی سادهتر و اختصار گراتر سخن میگویند و گر چه متأثر از زبان فارسی و عربی دخل و تصرفاتی در آن بعمل آمده، اما برای کرمانجهای دیگر نقاط جهان براحتی قابل فهم و مکالمه است. کرمانجهای خراسان به لحاظ مذهبی، تماماً شیعه مذهبند و گویا یکی از عمده دلایل کوچ این قوم به خراسان شمالی نیز قرابت مذهبی با دیگر ایرانیان است. مهمترین نقاط اسکان کرمانجها در خراسان عبارتند از شهرهای: قوچان، بجنورد، اسفراین، شیروان، مشهد، چناران، درگز، کلات، آشخانه، مانه و سملقان، فاروج، باجگیران، نیشابور، سبزوار کلاته، اینچه ساوبلاغ، حاج نصیرو … در گذشته حضور کرمانجها در روستاها نمود بیشتری داشت چرا که اغلب آنان به مشاغلی همچون دامداری و کشاورزی مشغول بودند و بالطبع ناگزیر از زندگی کوچ نشینی و روستانشینی. مهمترین ییلاقات عشایر این قوم شامل رشته کوههای گُلیل، هزار مسجد، آلاداغ، مرائه تپه و شاهجهان است. در آذربایجان غربی نیز در شهرستانهای ارومیه، سلماس، خوی، ماکو، پلدشت و … بیش از یک میلیون کرمانج زندگی میکنند.
لهجه ها
کرمانجی دارای لهجههای گوناگونی مانند جلالی، شکاکی، هرکی، بادینی و لهجه ملکشاهی میباشد.
ادبیات و سیاست
از شاعران و ادیبان برجسته این گویش میتوان به بدیعالزمان جزری، احمد خانی، ملای جزیری، شرف خان بدلیسی، ادریس بدلیسی، یاشار کمال و جعفر قلی زنگلی اشاره کرد.
از رجال سیاسی، تاریخی میتوان صلاح الدین ایوبی، اسماعیل آقا سیمیتقو, مصطفی بارزانی وعبدالرحمن قاسملو و عبدالرضا رحمانی فضلی میتوان نام برد.